Het land van Altena
Het land van Altena, van wie was dat nou?
In nederland is het land van Altena redelijk bekend, vaak wordt het ook het land van Heusden en Altena genoemd,
maar als het land van Altena is wie is dan die Altena?
Het land van Altena
Als je het in de encyclopedie opzoekt dan vindt je dat het landgoed een leen van de Graaf van Kleef was.
Nu is van de Graaf van Kleef bekend dat deze in mannelijke lijn terug gaat naar de Duitse graven von Altena.
Zou het land van Altena dus eigenlijk van de duiste graven von Altena zijn geweest?
Deze duitse graven von Altena worden het eerst vermeld vanaf de 12de eeuw.
Als we echter in de boeken (internet!) duiken vinden we echter ook een Heer Dirk van Altena met een zoon
Boudewijn van Altena welke in de 12de eeuw op kruistocht gaan met de Hollande Graaf Floris de IIIde.
Dit blijkt toch een andere persoon te zijn dan Graaf Dirk van Kleef (-von Altena).
In die tijd was de duitse Graaf von Altena namelijk nog niet in het bezit van Kleef.
Bij Klaversma vinden we het verhaal over deze nederlandse Heren van Altena.
Er was een Dirk I van Altena, zijn (schoon?!) zoon Dirk II, diens zoon Boudewijn van Altena en diens zoon
Dirk III van Altena.
Dirk II ging zoals gezegd met zijn zoon Boudewijn op kruistocht:
Citaat Klaversma:
We mogen dus aannemen, dat Dirk en Boudewijn van Altena tot de groep edelen behoorden, die Floris III op de kruistocht vergezelden en ook dat maakt het waarschijnlijk, dat Dirk I ca 1172 is gestorven en we hier met een Dirk II van Altena te doen hebben. Immers als men aanneemt, dat Dirk I bij zijn eerste optreden in 1143 - dadelijk als eerste lekengetuige - ongeveer 25 jaar was, dan zou hij in 1189 ruim 70 jaar geweest zijn, een leeftijd om grote, moeizame veldtochten aan jongeren over te laten. Ook is het waarschijnlijk, dat Boudewijn van Altena nog vrij jong was, toen hij in 1200 overleed, want zijn dochter Sophia overleefde hem ca 50 jaar, zijn zoon Dirk ruim 40 jaar en zijn dochter Aleida minstens 30 jaar.38 Deze feiten maken het zeer waarschijnlijk, dat ca 1172 een Dirk I is opgevolgd door een Dirk II, die na 1189 plaats maakte voor zijn zoon Boudewijn.
Later werd zijn zoon Boudewijn Heer van Altena en tenslotte Boudewijns zoon Dirk ook wel Diederik II (of III) genoemd.
Deze laatste Dirk stierf kinderloos en het Graafschap Altena ging over in handen van zijn neef Willem van Horne. Willems moeder was een zus van Boudewijn van Altena.
Deze Heren van Horne noemden zich vervolgens ook Heer van Altena.
Een latere graaf van Horne werd bekend doordat hij samen met de Graaf van Egmond onthoofd werd.
Dit gebeurde op bevel van Alva/Filips II in Brussel op de grote markt. Er wordt gezegd dat de Graaf van Horne begraven ligt onder het altaar in de kerk van Weert.
Daar is wel een grafsteen met daarop al zijn titels waaronder twee keer 'van Altena'.
Waarom twee keer ??
Het is goed mogelijk dat dit te maken heeft met een verondersteld huwelijk tussen Ida van Teisterbant en Dietrich van Kleef in de 11de eeuw. Hierdoor kwam Kleef in het bezit van het land van Altena in Teisterbant. De Graaf van Horne stamt van beide takken af en kon daardoor twee keer Altena vermelden. Ook is het mogelijk dat de vader van Dietrich van Kleef, Rutger van Kleef welke ca 1020 als eerste officiele Graaf van Kleef wordt genoemd, afstamde van de Gerulfingen en daarmee ook de bezittingen van hen meenam...
Hierover later meer.
Nu geeft Klaversma aan dat hij niet weet waar het geslacht van Altena vandaan komt.
Hij vermoed dat het om plaatselijke edelen uit het land van Altena gaat.
Als wij daar gaan kijken is de plek nog te vinden bij Almkerk waar het kasteel Altena gelegen heeft.
Bij Almkerk is een verhoging in het landschap waar het kasteel gestaan heeft.
Onderzoek heeft uitgewezen dat dit kasteel waarschijnlijk uit de 9de eeuw stamt.
Kasteel Altena in het land van Altena.
Dit zou betekenen dat er al veel eerder Heren van Altena zijn geweest.
In de stamboom van van Arkel komen we eerder al een heer Willem van Altena met zijn dochter tegen.
Toen was er echter nog geen sprake van een Graaf, waarom is zo'n plaatselijke Heer
dan opeens graaf geworden?
Zou hij dit te danken hebben aan zijn verdiensten op de kruistochten?
Dan zou er toch wel iets van terug te vinden moeten zijn!
Wat echter wel te vinden is op het internet is dat een Graaf Dietrich/Thierry (= Dirk) van Mompelgard
trouwde met een dochter van de heer van Altena! Zou Dirk I van Altena al Graaf zijn
geweest voordat hij het land van Altena onder zijn hoede kreeg?
In 'Histoire Genelogique de la Maison de Hornes, Bruxelles
1848; Notice Historique Sur L'Ancien Comte de Hornes, Gand 1850;
Europaische Stammtafeln, Marburg 1978' staat dat het hier om Dietrich II gaat welke een dochter van
Dirk van Kleef-Altena trouwt. In die tijd was er geen Dirk van Kleef met een dochter Margarethe. Er staat bij deze Dirk echter : seigneur de Altena de la Maison de Cleves
Als we verder kijken naar een Dirk(Thierry) van Montfaucon/Mompelgard dan vinden we een vermelding van een Thierry van Montfaucon/Mompelgard aartsbisschop van Besancon
welke in 1189 tijdens de 3de kruistocht in Antiochie door de pest omkwam.
Dit zelfde gebeurde volgens Klaversma met Dirk II.
Als we dan bij Klaversma het wapen van de heren van Altena terug vinden als twee zalmen
welke verticaal met de rug naar elkaar toe afgebeeld worden dan lijkt het me dat we de juiste
persoon gevonden hebben! Het geslacht van Mompelgard heeft precies hetzelfde wapen!
Dankzij een oplettende onderzoeker op het Nifterlaca-forum met pseudoniem Dagobert weten we zelfs dat het in beide gevallen niet om zalmen gaat,
maar om barbelen, en daar schijnt de franse naam Bar weer vanaf geleid te zijn. Deze vis kwam in die streken veel voor.
Deze Dirk van Mompelgard was tevens bisschop van Besancon, in die tijd was het blijkbaar dan toch mogelijk te trouwen,
maar dat zal niet aan de grote klok gehangen zijn, waardoor daar ook weinig van terug te vinden is.
Zegel van Dirk, heer van Altena. Afbeelding op het schild: twee afgewende zalmen.
Omschrift: SIGILLU - - TEHODERICI DE HOTTENA . .
Oorkonde van 1212. Abdij Averbode (Corpus Sigillorum Neerlandi-corum nr. 652).
Zegel van Dirk, heer van Altena.
Afbeelding: twee zalmen.
Omschrift:SIGILLUM THEOD - - - ALTENA.
Oorkonde van 1224. Abdij Averbode.
(corp. Sigill. Neerl. nr. 654).
Het wapen van Bar.
Het wapen van de Heren van Altena
Wie was die van Mompelgard zult u zich afvragen?
Dit geslacht was ook bekend onder de franse naam 'Montbeliard' en stamde af van o.a. de graven
van Bar, later hertogen van Bar, oftewel Bar le Duc.
Dit is nu nog een plaatsje in noordoost-Frankrijk. Aldaar is ook nog de ruine terug te vinden
van een imposant kasteel van deze familie.
We mogen ervan uitgaan dat met deze achtergrond de Graaf van Holland zich wel in het gezelschap van deze man durfde te tonen.
Als we dan Klaversma nog eens goed doorlezen vinden we de volgende noot:
42 Collectie van Spaen bewaard bij de 'Hoge Raad van Adel' 's-Gravenhage inventarisnr. 182,
Tomus I, fol. 24 en in de genealogie van het geslacht Altena. Vriendelijke mededeling van Mr.
O. Schutte, Secretaris van de Hoge Raad van Adel. Boudewijns zoon Dirk III heet in Van
Spaens aantekeningen: Diederik van Altena, Heer van Altena, Brusten (Brusthem), Wael-
wijck, Weerden, Muyden, Hedel, Barl, Meeuwen, Drunen etc. Met uitzondering van Muyden en Barl, waarover geen gegevens bekend zijn, had heer Dirk inderdaad in alle genoemde plaatsen bezit of rechten.
We mogen nu wel aannemen dat dit Barl staat voor Bar (le Comte/le Duc).
(We zullen Bar le Duc later weer tegenkomen bij de eerste Oranje Nassau: Rene van Chalon)
Een citaat uit Wikipedia:
In the middle of the 10th century, the territory of Bar (Barrois)formed a dependency of the Holy Roman Empire. The first dynasty of Bar were in fact dukes of Upper Lotharingia out of the house of the counts of the Ardennes, descendants of count palatine Wigeric of Lotharingia. They chose their seat at Bar, which was subsequently called Bar-le-Duc. This Ardennes-Bar dynasty became extinct with duke Frederick III (d. 1033) and his sister Countess Sophia of Bar (d.1093).
In the 11th century the lords of Bar were only counts of the Bar territory (le Barrois). They belonged to the house of Mousson-Montbeliard-Ferrette.
Het vervolg van dit verhaal is terug te vinden bij de Graven van Horne.
Wat er aan vooraf ging is ook een goede vraag!
Zouden er vanaf de negende eeuw Heren van Altena op het kasteel Altena in het land van Altena
gewoond hebben? En wat ging daar dan aan vooraf?
Als we nu naar het duitse Altena kijken dan blijkt ook daar dat het kasteel mogelijk in de negende eeuw gebouwd is.
Tegelijkertijd twee kastelen met de zelfde naam? Daar moet dan toch haast wel een verband bestaan.
Dezelfde persoon welke hier beide gebieden in bezit heeft, of familieleden welke beide een kasteel bouwen?
In wat voor tijd leefden we toen?
Onze voorouders (Friezen, Franken en Saksen ) hadden in de negende eeuw nogal last van de noormannen, welke niet alleen het huidige Nederland plunderden, maar zelfs door de keizer het bestuur over deze gebieden hadden gekregen.
Om een spoor terug te vinden zullen we eerst eens naar de betekenis van de naam Altena gaan kijken.
Bij Klaversma vinden we de volgende verklaring:
Veeleer dient daarom aangenomen te worden, dat de naam Altena uit een geografisch begrip is ontstaan. Immers in een oorkonde uit 966 wordt gesproken over een hoeve 'in comitatu Testrebatensi super fluvio Huoltena', waaruit blijkt, dat er toen in die streek een rivier stroomde, die Huoltena heette.19 Deze naam kan op de streek zijn overgegaan, maar waarschijnlijker is, dat het gebied daar Holtenaay - waterig bosland - heeft geheten. In het begin van de 12de eeuw schreef men dit als Altena, omdat men gesteld was op keurig Latijn. Maar toen het respect voor de zuiverheid van het Latijn in de 12de eeuw meer en meer verdween,20 verschenen weer - vanaf 1198 - de eigenlijke vormen Holtena, Outhena, Authena, Houtena, Hautenay, Houtenna, Outhana, Othenay, Althena naast het traditionele Altena, dat het tenslotte won.21 Zelfs op een zegel van Dirk van Altena uit 1212 staat Hottena.22
We zien hier dat er eerst een rivier geweest zou zijn, waarnaar het omliggende land werd vernoemd en vervolgens krijgt het kasteel deze naam. Echter naast de rivier is er nog de verklaring dat holtenaay 'nat bosland' betekende. Dit naar analogie met Holtland wat 'bosland' zou betekenen.Meerdere verklaringen welke een beetje aan het kip en ei-probleem doen denken.
Als we dan ook nog verder kijken zien we hier dat holt als oorsprong van altena gezien wordt, dus altena is een verbastering van holtena.
Deze verklaring lijkt niet echt overtuigend, zeker niet als we straks kijken wat de taalkundige Prof.P. Derks hierover te zeggen heeft. We zullen zien dat holtena waarschijnlijk een verbastering is van Altena.
Als we dan zien dat Holland als verbastering wordt gezien van Holt(e)land dan ligt het voor de hand om te denken dat Holte een verbastering kan zijn van Holtena. Zou Holland dan een verbastering zijn van Altenaland?
Hier komen we later nog op terug!
Zoals gezegd heeft de taalkundige Prof. Paul Derks in Duitsland een zeer uitgebreid onderzoek gedaan naar de betekenis van de naam Altena. In Duitsland leeft dit onderwerp veel meer, de Duitse Graven van Altena waren de stamvaders van de Hertogen van Kleef, maar daarmee ook van de Duitse Keizers. Ze waren aangetrouwd met de Franse en Engelse koningen. In Duitsland willen ze ook graag weten waar die Altena's toch vandaan komen. Voor ons heeft Altena naast een Friese klank ook een Duitse klank. Wij denken dan snel aan 'Oude A' en die A zou dan een rivier of watwer kunnen zijn. Paul Derks geeft echter aan dat taalkundig gezien er echter maar een verklaring voor de naam is en dat is dan Al - te - na, oftewel te dicht bij.
Hiervoor geeft hij naast taalkundige nog een aantal argumenten. Zo zou het kasteel Altena in Duitsland zijn naam gekregen hebben toen twee (Romeinse) broers zich vestigden vlak bij het kasteel van Arnsberg en daar hun eigen kasteel bouwden. De buren van Arnsberg noemden dit nieuwe kasteel daarom 'Altena'.
Dat dit vaker voorkwam illustreert een andere bron. Zo was er een Arnold van Altena (!) welke trouwde met een dame van Holte(!) en Arnold kwam zo in het bezit van het kasteel Holten wat voor de graven van Kleef te dichtbij was en vervolgens Altena werd genoemd.
Als derde argument noemt Paul Derks het voorkomen van het plaatsje Alteveer wat er op wijst dat het dan ook normaal is om een plaat Al te na te noemen.
Nu zijn deze drie argumenten mijn inziens niet alleen niet toereikend, maar zetten ze ons ook op een heel ander spoor!
- Als er een plaats Altena bestaat dan is het met enige fantasie niet zo moeilijk om een naburige woonstee welke een naam nodig heeft 'Alteveer' te noemen. In Drenthe komen beide plaatsen dicht bij elkaar voor.
- Het eerste argument is het traditionel argument van Al - te - na, het wordt slechts onderbouwd door het tweede. Hier gebeurt echter iets vreemds, het kasteel Holte wordt te dichtbij gevonden en daarom Altena genoemd, echter Arnold van Altena, de bezitter had deze naam reeds voor die tijd al. Het argument is daardoor niet geldig, de naam Altena was er al aan verbonden. Wat enig verder onderzoek hier echter ook aan het licht brengt is dat er onduidelijkheid bestaat over de vrouw van Arnold van Altena. Soms is dit een vrouwe van Holte(n) maar ook Mechtild van Holland wordt genoemd welke soms weer Mechtild van Holten wordt genoemd.
Hier zou weer sprake kunnen zijn van verbasteringen welke in ieder geval voor verwarring hebben gezorgd.
Waren Holland, Holte(n) en Altena dan toch een en de zelfde?
Door deze drie zwakke argumenten te gebruiken voor de onderbouwing van zijn stelling dat de naam altena voor 'te dicht bij' staat wordt deze verklaring dus op zijn zachtst gezegd twijfelachtig en lijkt het er zelfs op dat Paul Derks er zelf ook niet helemaal uit is.
In zijn overigens zeer interessante verhaal (helaas in het Duits en moeilijk voor Nederlanders te lezen) komt ook een verklaring voor welke ons weer op een interessant spoor zet.
Er zou een zogenaamde 'Noord West' stroming zijn geweest welke veel oude namen met name in Noord-west Europa verklaarde door aan te nemen dat er een zogenaamde 'Keltische' taal zou zijn geweest welke aan de oud-Duitse en oud-Nederlandse taal vooraf ging. Hier werd ook de naam Altena verklaard als een 'hoogte aan het water'. Dit doet ons dan natuurlijk direct aan de noord-nederlande terpen denken. In vroegere tijden waren er geen dijken en stond het water ook hoger. Deze terpen waren dan letterlijk 'Hoogtes in/aan het water'.
Nu zegt Paul Derks echter dat veel van deze 'Noord West'-theorie onjuist bleek te zijn en daarmee vervalt voor hem deze verklaring voor Altena. Wel geeft hij aan dat het voor hem niet mogelijk is om de juistheid van deze verklaring te bepalen. Met andere woorden, dit is een mogelijke verklaring welke niet ontkracht kan worden. Of het echter de juiste is moeten we dan op andere gronden proberen te bepalen!
Word vervolgd!
Gerulf en gardulf
Created: 2011-02-06 17:00:04